از بدو ورود به آلبانی در اواسط فوریه ۲۰۲۳ درباره تمامی ابعاد و جزئیات سواد رسانه‌ای تفکر، تبادل‌نظر، اندیشه و حتی رؤیاپردازی کرده‌ام. وظیفه من در اینجا در مقام یک متخصص فولبرایت[۱] [۲] کمک به تهیه راهنمای آموزش سواد رسانه‌ای ناظر به ۱۲ پایه تحصیلی مدارس و دانشگاه‌هاست، ازاین‌رو باورهایی که در ایالات‌متحده مفروض و بدیهی است –چون ارزش وجود مطبوعات آزاد و مستقل- در نسل آتیِ این کشور کوچک حوزه بالکان واقع در دریای آدریاتیک در حال نهادینه شدن است.
به گزارش توسعه پویا [۳]، سید غلامرضا فلسفی، کارشناس سواد رسانه‌ای و خبری، به ترجمه مطلبی از کارولین جونز خبرنگار ارشد EdSource پرداخت. در ترجمه این متن آمده است:
آلبانی در سال ۲۰۱۸ جزو کشورهای در حال پیشرفت در زمینه سواد رسانه‌ای شناخته شد
با همه این احوال اذعان می‌کنم که طی هفته گذشته، برابر پرسش مطرح‌شده از سوی یک استاد باسابقه شاغل در دانشگاهی در تیرانا غافلگیر شدم. من که به‌تازگی گزارش خود را درباره اخبار جعلی و تأثیر مخرب آن بر مردم‌سالاری در ایالات‌متحده ارائه کرده بودم با پرسشی از سوی وی که به انگلیسی سخت نیز آن را طرح کرد، مواجه شدم مبنی بر این‌که: «ما به‌طور تام و تمام به هژمونی ایالات‌متحده باور داریم. حال اگر این کشور نتواند از ارزش‌هایش در برابر اخبار جعلی محافظت کند، چه آینده‌ای در انتظار ما خواهد بود؟»
آن‌چنان از طرح این پرسش شگفت‌زده شدم که به آنی توان تکلم از کف داده، به‌یک‌باره سنگینی بار این مأموریت را بر گرده خود احساس کردم. چشم‌انداز رسانه‌ای آلبانی با وجود ده‌ها روزنامه و خبرگزاری، از شادابی و پویایی حکایت می‌کند؛ اما این‌همه ماجرا نیست چراکه زیست‌بوم رسانه‌ای این کشور مملو از اخبار جعلی و تبلیغات سیاسی است. این مهم، کسب اطلاعات قابل‌اطمینان را برای عموم مردم به یک چالش بدل کرده است.
در پاسخ به آن استاد گفتم که در حال حاضر کثیری از معلمان و حامیان سواد رسانه‌ای در ایالات‌متحده به جد بر روی این موضوع جهد می‌کنند تا از این‌که همه آمریکایی‌ها، مصرف‌کنندگان فعال خبرند، فریب اخبار جعلی را نمی‌خورند یا شایعات و تبلیغات سیاسی را در رسانه‌های اجتماعی همرسانی نمی‌کنند و این‌که مصرف‌کنندگانی محسوب می‌شوند که در پی کسب گزارش‌هایی متعادل، منصفانه و کامل‌اند؛ اطمینان حاصل کنند.
بااین‌حال پرسش اساسی او شکی مبارک در من ایجاد کرد؛ این‌که تلاش‌هایمان ناکافی است و خطر ناشی از تلاش‌های کم اثر بسیار بالاست.
بنا به گزارش گروه مردم‌نهاد حمایت از سواد رسانه‌ای (MLN)[۲] [۴] در فوریه ۲۰۲۳ پیرامون وضعیت سواد رسانه‌ای ایالات‌متحده در سال ۲۰۲۲[۳] [۵]، هیجده ایالت از جمله کالیفرنیا قوانینی را برای اشاعه سواد رسانه‌ای در مدارس وضع کرده‌اند. ازاین‌بین تنها سه ایالت دلاوِر، نیوجرسی و تگزاس بر اساس الگوی تلفیق مفاهیم سواد رسانه‌ای در برنامه‌های درسی مطالعات اجتماعی، سلامت و مهارت‌های زبانی، خود را به آموزش سواد رسانه‌ای در تمامی کلاس‌های ۱۲ پایه تحصیلی ملزم کرده‌اند.
بر اساس لایحه ۸۳۰[۴] [۶] مصوب سپتامبر ۲۰۱۸ وزارت آموزش کالیفرنیا نیز به تهیه راهنماها و منابع سواد رسانه‌ای برای مدارس ملزم شد.[۵] [۷] به استناد مفاد لایحه مذکور، وزارت آموزش این ایالت نسبت به آماده‌سازی یک صفحه وب[۶] [۸] در تارنمای اینترنتی خود اقدام و از آن طریق گنجینه‌ای از برنامه درسی و فرصت‌های توسعه شغلی که به‌واسطه سواد رسانه‌ای ممکن می‌شود را ارائه کرد؛ اما این اقدام کارآمدی لازم را در پی نداشت چراکه تعیین تعداد معلمان شاغل در کالیفرنیا که به‌طور حتم از منابع مزبور استفاده می‌کنند یا مشخص کردن تعداد دانش‌آموزانی که تحت آموزش سواد رسانه‌ای قرار دارند، ناممکن است.
تجربه زیسته‌ام که برگرفته از مشاهده کلاس‌های درسِ ایالات‌متحده همچنین آلبانی است حکایت از آن دارد که دانش آموزان از کسب اطلاعات درباره سواد رسانه‌ای استقبال می‌کنند. آن‌ها دل‌بسته تلفن‌های همراه خودند و طی شبانه‌روز ساعاتی را در رسانه‌های اجتماعی سپری می‌کنند. این موضوع، موردعلاقه آن‌هاست. این‌که چگونه با یکدیگر و جهان به تعامل بپردازند. آن‌ها مشتاق‌اند در این رابطه گفت‌وشنود کنند، ایده‌ها را همرسانی کنند و فراتر از آنچه در تیک‌تاک و اینستاگرام در جریان است، بیندیشند.
برخی مدارس با درک اهمیت موضوع، از گذشته نسبت به این امر توجهی وافر داشته‌اند. به‌طور مثال دبیرستان فرمونت در اوکلند یونیفاید از سال ۱۹۸۶ دارای یک آکادمی رسانه‌ای[۷] [۹] است که دانش آموزان پایه‌های دهم، یازدهم و دوازدهم مهارت‌های ارتباطی و دیجیتالی را از طریق موضوعاتی چون روزنامه‌نگاری، عکاسی، فیلم، طراحی و واقعیت مجازی و ذیل عناوین دروسی مانند چندرسانه‌ای، هنر فیلم‌سازی دیجیتال، ارتباطات گرافیکی و فیلم‌سازی پیشرفته با تأکید بر واقعیت مجازی می‌آموزند. این آکادمی، به‌منزله میدان آموختن اصول اولیه آموزشی است تا دانش آموزان در آن میدان مجال غوطه‌ور شدن در اجتماعی خلاق را بیابند و بهره بردن از فناوری را جهت برقراری ارتباط از طریق انواع گوناگون رسانه بیاموزند. این آکادمی توانمندی‌هایی را در دانش آموزان متجلی می‌کند که به متفکرانی منتقد، کاربرانی اخلاق مدار و تولیدکنندگان اطلاعات بدل شوند. مضاف این‌که آکادمی مذکور دانش آموزان را بر اساس تجارب شخصی‌شان جهت زندگی پس از فارغ‌التحصیلی و ورود به دانشگاه همچنین کسب مهارت‌های شغلی برای ورود به بازار کار مهیا می‌کند. دبیرستان سن رافائل نیز در شهری به همین نام در شهرستان مارین دارای یک آکادمی رسانه‌ای[۸] [۱۰] (MAX)[۹] [۱۱] است که موضوعات درسی را در حوزه انگلیسی، مطالعات اجتماعی و تولید رسانه‌ای با رویکرد بین‌رشته‌ای و روش پروژه محور تلفیق می‌کند. در این آکادمی دانش آموزان پایه‌های یازدهم و دوازدهم دروسی را با عناوینی چون انگلیسی، تاریخ ایالات‌متحده، دولت، اقتصاد، تولید محتوای تصویری تلویزیونی و تولید فیلم تلویزیونی می‌گذرانند. آکادمی مذکور خود را بدین ایده متعهد می‌داند که مدرسه یک محیط یادگیریِ سرگرم‌کننده و خلاق است و دانش آموزان در آن باید انتظاراتی را در قالب عادات و رفتار، تجربه و برآورده کنند تا موفقیتشان در محیط شغلی یا دانشگاهی تضمین شود. دبیرستان دنیل پرل مگنت[۱۰] [۱۲] در لس‌آنجلس یونیفاید -که از سال ۱۹۹۵ در قالب بخشی از دبیرستان بیرمنگام شروع به کار کرد و از می ۲۰۰۷ به نام دنیل پرل خبرنگار ۳۸ ساله آمریکاییِ وال‌استریت ژورنال که سال ۲۰۰۲ توسط القاعده در کراچی پاکستان ربوده و در برابر دوربین سلاخی شد، نام‌گذاری گردید – که از مدارس باکیفیت و ممتاز کالیفرنیا در عملکرد علمی با نرخ فراغت از تحصیلِ قریب به %۱۰۰ است؛ تأکید و تمرکزی فراوان بر رشته ارتباطات و روزنامه‌نگاری دارد. دانش آموزان در این مدرسه علاوه بر موضوعاتی چون ریاضیات، انگلیسی، علوم اجتماعی، زبان‌های مدرن، علوم پایه، موسیقی و فعالیت‌های ورزشی ذیل حوزه علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری واحدهای یادگیری دروسی چون روزنامه، سالنامه، رسانه‌ها، تولید ویدئو و فیلم‌سازی را می‌آموزند. لازم به ذکر است که روزنامه این دبیرستان[۱۱] [۱۳] در ژوئن ۲۰۱۶ از سوی انجمن مطبوعاتی لس‌آنجلس در مقام برترین روزنامه دبیرستانی سال انتخاب شد.
اما لازم به‌تصریح است که وجود مبحث سواد رسانه‌ای در برنامه درسی مدارس نباید ملاکی برای خاص بودن مدارس و مناسب بودن کیفیت آموزشی آن‌ها تلقی شود. در حال حاضر گروه مردم‌نهاد حمایت از سواد رسانه‌ای، یاری‌رسان همه ایالت‌هایی است که نیاز به سواد رسانه‌ای را در برنامه درسی همه دوره‌های تحصیلی خود احساس می‌کنند. در مقابل، ایالت‌ها نیز باید به تولید استانداردها و طراحی برنامه درسی، تخصیص بودجه جهت توسعه حرفه‌ای معلمان، تشکیل شوراهای مشورتی و تعیین هماهنگ‌کنندگان مرکزی مبادرت ورزند. همچنین باید ترتیبی اتخاذ شود که فراغت از تحصیل دانش آموزان به کسب صلاحیت و شایستگی‌های سواد رسانه‌ای منوط شود.
گروه MLN در بخشی دیگر از گزارش خود درباره وضعیت سواد رسانه‌ای ایالات‌متحده در سال ۲۰۲۲ می‌گوید: «یک آموزشِ باکیفیتِ سواد رسانه‌ای به دانش آموزان می‌آموزد که چگونه انتقادی‌تر فکر کنند، نه این‌که به چه فکر کنند. تفکر عنصری فرمایشی نیست، بلکه از عناصر محوری آموزش است.»
اولین گام سازنده در آموزش سواد رسانه‌ای، ارائه تعریف و تعیین حدودوثغور آن است. بلافاصله پس از ورود به آلبانی متوجه شدم که قرائت از سواد رسانه‌ای در اینجا با کالیفرنیا تفاوت دارد. معنی و مفهوم سواد رسانه‌ای در اینجا به سواد خبری نزدیک‌تر است چراکه توانمندی در حوزه سواد خبری نیازی فوری محسوب می‌شود: عموم مردمی که در زیست‌بوم رسانه‌ایِ آکنده از اخبار جعلی و تبلیغات سیاسی تنفس می‌کنند و مشتاقانه در پی کسب خبر و گزارش منصفانه و دقیق‌اند. در دیگر جاها، سواد رسانه‌ای بیشتر بر شهروندی دیجیتال یا شیوه‌های حضور امن و مسئولانه در فضای برخط متمرکز است. در برخی برنامه‌های درسی نیز آموزش سواد رسانه‌ای ناظر بر سواد اطلاعاتی یا توانایی جست‌وجو و ارزیابی اطلاعات در فضای برخط است.
و البته می‌تواند شامل مهارت‌های تولید رسانه‌ای مانند نوشتن خبر و گزارش خبری، ضبط وب‌آوا (پادکست) و ساختن ویدئوهای ساده باشد که دانش آموزان می‌توانند همه این‌ها را با تلفن همراه خود به‌خوبی در کلاس انجام دهند.
در آلبانی، جایی که برای تحقق مردم‌سالاری مبارزاتی سخت درگرفت و استقرار آن هنوز در مراحل ابتدایی است، معلمان و مربیان ضمن آگاهی بخشی پیرامون اهمیت و ضرورت سواد رسانه‌ای، برای ادغام آن در برنامه درسیِ موجودِ کلاس‌های ۱۲ پایه تحصیلی مدارس و ایجاد واحد درسی مستقل در دانشگاه‌ها تلاش می‌کنند. در همین حال همکاری‌ام با کارشناسان رسانه‌های بین‌المللی، روزنامه‌نگاران و معلمان برای نگارش راهنمای آموزش سواد رسانه‌ای ادامه دارد و امیدوارم به‌زودی بهره‌مندی از آن را در تمامی کلاس‌های درس مدارس و دانشگاه‌ها نظاره‌گر شویم.
کالیفرنیا باید از این کشور که هیچ‌کس در آن مردم‌سالاری را بدیهی فرض نمی‌کند الگو بگیرد. آلبانیایی‌ها بهای بی‌تفاوتی را به‌خوبی می‌دانند.
این نوشتار ترجمه آزاد مطلبی با عنوان We’re not doing enough to teach media literacy نوشته کارولین جونز خبرنگار ارشد EdSource است که ۷ مارس ۲۰۲۳ در تارنمای این سازمان خبری، آموزشی، چندرسانه‌ای معروف واقع در کالیفرنیا منتشر شد. جونز موضوعات مربوط به سلامتی دانش آموزان، سلامت روان و آموزش‌های خاص را برای EdSource پوشش می‌دهد. وی که مدت ۱۷ سال نیز خبرنگار سانفرانسیسکو کرونیکل بود، با دفتر امور آموزشی و فرهنگی وزارت امور خارجه ایالات‌متحده در قالب متخصص برنامه فولبرایت سابقه همکاری و در آلبانی به فعالیت اشتغال داشته است.
[۱] [۱۴] Fulbright برنامه تبادل دانشجو و استاد بین ایالات‌متحده و کشورهای دیگر به هزینه دولت امریکا
[۲] [۱۵] Media Literacy Now
[۳] [۱۶] https://medialiteracynow.org/wp-content/uploads/2023/02/MediaLiteracyPolicyReport2022.pdf
[۴] [۱۷] https://leginfo.legislature.ca.gov/faces/billTextClient.xhtml?bill_id=201720180SB830
[۵] [۱۸] تلاش‌هایی این‌چنین در کالیفرنیا رو به فزونی است چراکه در سپتامبر ۲۰۲۲ نیز لایحه شماره ۵۸۷ توسط مجلس آن ایالت مصوب شد مبنی بر این‌که شرکت‌های مالک رسانه‌های اجتماعی موظف‌اند اقدامات خود را جهت جلوگیری از نفرت پراکنی، اشاعه اطلاعات نادرست عمدی و افراط‌گرایی به عموم توضیح دهند. جهت آگاهی بیشتر به https://vrgl.ir/w3peZ [۱۹] مراجعه شود.
[۶] [۲۰]www.cde.ca.gov/wafalert.html?_event_transid=32c3c66aa6953870f03c1d5e52df03324709ea960caa823faed68123b937ad2e
[۷] [۲۱] www.ousd.org/domain/3787
[۸] [۲۲] https://sanrafael.srcs.org/mediaacademy
[۹] [۲۳] Media Academy Experience
[۱۰] [۲۴] www.pearlmagnet.org
[۱۱] [۲۵] https://www.thepearlpost.com