توسعه اینترنت و دنیای ماتریکسی آدم‌ها
توسعه پویا، باراک اوباما عصر جمعه چهارم تیر ماه در گردهمایی جهانی کارآفرینان با حضور کارآفرینان جوان از بیست کشور جهان در «سیلیکون ولی» کالیفرنیا شرکت کرد. وی در یک نشست صمیمی به سبک مناظره به گفتگو با چهار کارآفرین جوان از سراسر دنیا پرداخت. در این نشست مارک زاکربرگ، بنیانگذار شبکۀ اجتماعی فیس بوک، مای مدحت، بنیانگذار مصری سایت معروف ایونتوس ویژۀ فروش بلیت رویدادهای مختلف، بوسکو نزیمانا، اهل روآندا و بانی هابانا، شرکتی که با تغییر زباله به سوخت مصرفی و پاک گامی بزرگ و انقلابی در جهت تولید سوخت کشور خود برداشته و موستا چکا، اهل پرو که با راه اندازی سایت لابوراتوریا کمک شایانی به تقویت مهارت‌های دیجیتالی زنان معلول کشور خود کرده است، حضور داشتند.
زوکربرگ از طریق سرویس پخش ویدیویی زنده فیس بوک و از صفحه شخصی خود در این شبکه اجتماعی، یک جلسه پرسش و پاسخ با کاربران فیس بوکی راه انداخت تا آنها بتوانند پرسش های خود را از جمع کارآفرینان این نشست بپرسند.
این سبک از حضور رییس جمهوری امریکا در این نشست بسیار در خور تامل است، به طوریکه از یک سو اهمیت موضوع نشست و جایگاه شیوه های کارآفرینی و مدل های کسب و کار نوین را نشان می دهد و از سوی دیگر دریچه ای تازه از اصول رفتاری سیاستمداران بزرگ را پیش روی جهانیان باز می کند. کارآفرینان جوان از سراسر دنیا در این نشست، ایده های نوآورانه و تجربیات ناب خود را درزمینه مدل های خلاقه کسب و کار و شرکت های نوپا یا اصطلاحا استارت آپ ها (Startup company)مطرح کردند. اوباما و زوکربرگ در این نشست خواستار حمایت بیشتر از استارت آپ ها شدند که این حمایت ها شامل گسترش ارتباطات مبتنی بر وب و همچنین دسترسی آنها به ابزار جدید و فرصت های بیشتر است. می دانیم لفظ استارت آپ یا کارنوپا اغلب برای شرکت‌هایی به کار می‌رود که سرعت رشد بالایی دارند و در زمینه فن آوری فعالیت می‌کنند، با این تعریف استارت آپ ها دراقتصاد دانش بنیان جایگاه ویژه ای دارند.
رئیس جمهوری آمریکا در این جمع گفت: «جهان کوچک و تو در تو شده است، همه شما به نوعی نمایندۀ این ارتباط تو در تو هستید، ارتباطی که با هدف بهره وری بی نهایت گسترده صورت می گیرد و البته چالش‌ها و بیم های خود را دارد.»
مارک زوکر برگ، بنیانگذار فیس بوک، یکی از بزرگترین موانع برقراری ارتباط با تمام جهان را کمبود دسترسی به اینترنت دانست و گفت: «در حال حاضر شخصاً تمامی تمرکزم بر چگونگی ایجاد ارتباط و افزایش دسترسی به اینترنت است.»
اگرچه مباحث این نشست هریک در جای خود نیازمند تامل و بررسی است، آنچه موضوع این گفتار است، ناظر بر همین دو جمله بالا است. یعنی تمرکز راهبردی برای توسعه شبکه اینترنت و دوم بیم ها و امیدهای توسعه شبکه های الکترونیک ارتباطی که زندگی آدمیان را در یک فضای ماتریکسی شکل می دهد.
اینترنت از حقوق اولیه بشر
نقش تعیین کننده ارتباطات الکترونیک در مناسبات کنونی
کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد دوشنبه ۷تیر۹۵ (۲۶ جون ۲۰۱۶) قطعنامه ای را به تصویب رساند که بر اساس آن دسترسی به اینترنت جزئی از حقوق اولیه بشر شناخته می شود و هرگونه جلوگیری از دسترسی به اینترنت مصداق «نقض حقوق بشر» به شمار می آید. بر این پایه دولت هایی که عمدا دسترسی شهروندان خود به اینترنت را قطع یا محدود کنند، به عنوان دولت ناقض حقوق بشر محکوم خواهند شد. این قطعنامه بر مبنای ماده ۱۹ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی است که در ۱۶ دسامبر ۱۹۶۶ میلادی (مطابق با ۲۹ آذر ماه سال ۱۳۴۵شمسی ) در مجمع سازمان ملل متحد تصویب شد و ایران نیز از امضا کنندگان آن است.
در ماده ۱۹ این میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی به روشنی آمده است: «هیچ کس را نمی توان به دلیل عقایدش مورد مزاحمت و آزار و اذیت قرار داد، هر کس حق آزادی بیان دارد و این حق شامل آزادی جستجو، تحصیل، انتشار و بیان اطلاعات و افکار بدون محدودیت مرزی است که می تواند به صورت شفاهی و یا کتبی باشد»
کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد در این قطعنامه همچنین خواستار احترام به آزادی بیان در اینترنت شده و از کشور های جهان خواسته است تا دسترسی آزادانه شهروندان به اینترنت را تضمین کنند.
این قطعنامه فاقد ضمانت اجرایی است و نمی تواند کشورهای عضو سازمان را مجبور به رعایت آن کند، اما تصویب آن می تواند ابزار فشاری بر دولت ها باشد. گفتنی است این قطعنامه با وجود مخالفت کشورهای روسیه، عربستان سعودی، چین و حتی برخی کشورهای دموکراتیک از جمله آفریقای جنوبی و هند با رای اکثریت کشورها تصویب شد . این کشورها خواستار حذف بخشی از این قطعنامه بودند که بر پایه آن «هرگونه جلوگیری برای دسترسی به اطلاعات آنلاین یا انتشار اطلاعات به صورت آنلاین محکوم است.»
این مصوبه نتیجه درک جامعه جهانی از نقش عمیق اینترنت در زندگی امروز آدمی است. حجم رویدادهایی که تنها در طول یک دقیقه در اینترنت رخ می دهد آماری شگفت انگیزی را نشان می دهد. ثبت ۷۰ عنوان دامنه جدید، راه اندازی ۵۷۱ وب سایت جدید، ارسال ۲۰۴ میلیون ایمیل، ۲میلیون جستجو در گوگل، بارگذاری ۷۲ساعت ویدئو در یوتیوب، در طول همین ۱ دقیقه در فیسبوک تقریبا ۲.۵میلیون پست، ۱.۸میلیون لایک، ۳۵۰ گیگابایت اطلاعات بارگذاری می شود، ۱۰۴هزار عکس در اسنپ شات و ۲۱۶هزار عکس در اینستاگرام بارگذاری می شود، ۱۱هزار جستجوی حرفه ای در لینک دین انجام می شود، ۳۴۷ پست وبلاگی جدید در وبلاگ های وردپرس گذاشته می شود، ۲۱ میلیون پیام در واتس اپ مبادله می شود، ۱۵هزار تِرَک فایل موسیقی از آی تون دانلود می شود و…. اینها تنها گوشه ای از اتفاقات اینترنتی در طول ۱دقیقه است. کاربران برنامه گپ موبایلی واتس اپ روزانه بیش از ۱۰۰ میلیون تماس صوتی برقرار می‌کنند. این به معنای برقراری ۱۱۰۰ تماس در ثانیه است. با وجود اینکه این خدمات از آوریل سال گذشته ارایه شده است، در همین مدت شمار کاربران برنامه واتس اپ در سراسر جهان به بیش از یک میلیارد نفر رسیده است. شبکه های اجتماعی اینترنتی شمار چشمگیری از مردم دنیا را جذب کرده اند، در این زمینه فیس بوک با ۱.۶میلیارد کاربر پیشتاز است، پس از آن یوتیوب با ۱میلیارد کاربر، گوگل پلاس با ۴۴۰ میلیون کاربر ، اینستاگرام با ۴۳۰ میلیون کاربر ، لینک دین با ۴۲۹میلیون کاربر ، توییتر با ۳۲۵ میلیون کاربر عنوان پرمخاطب ترین شبکه های اجتماعی را به خود اختصاص داده اند.
کشورهای توسعه یافته از سال ها پیش برای بهره برداری از این ابزار و امکان بی نظیر برنامه ریزی کرده اند، کشور هلند سال ۱۹۹۲ وزارت اینترنت را تشکیل داد. امروزه ۷۰درصد امور اداری کشورهای توسعه یافته به فضای مجازی منتقل شده است. در سال ۲۰۲۵ حدود ۹۱ درصد از کشورهای توسعه یافته و ۶۹ درصد اقتصادهای نوظهور از اینترنت استفاده می کنند. در حال حاضر حجم تولید ناخالص داخلی(GDP) دنیا ۱۰۷ تریلیون دلار است که ۱۴.۷ تریلیون دلار مربوط به اینترنت می شود. اینترنت اینقدر در فرهنگ رفتاری جوامع نفوذ کرده که طبق آمار ۹۴ درصد نوجوانان درباره هر موضوعی پیش از اینکه به پدر و مادر خود مراجعه کنند از اینترنت کمک می گیرند.
اینتر نت خیلی از درگیری ها، دشواری ها و هزینه ها را از زندگی امروز آدمی کنار زده است و سطحی از رفاه را برای شهروندان فراهم کرده امروز با اینترنت صف بی معنا شده، خیلی از مراکز تفریحی، اقامتی، ورزشی، خدمات مسافرتی، حمل و نقل، مراکز هنری اعم از سینماها، سالن های تئاتر و… بلیت های خود را اینترنتی می فروشند، خریداران بدون نیاز به حضور فیزیکی در فروشگاه کالاها را می بینند و اقدام به خرید می کنند، خیلی از فروشگاه ها صرفا ماهیت مجازی دارند و از هزینه های تاسیس و نگهداری فروشگاه رها شده اند.
امکانات بی نظیر ارتباطی شبکه اینترنت، قالب های کلاسیک رسانه ای را کنار زده است، بسیاری از نشریات ریشه دار، معتبر و بزرگ انتشار نسخه چاپی را از دستور کار خارج کرده اند.
امروز در کشورهای توسعه یافته اینترنت پرسرعت و البته رایگان در هر مکان عمومی اعم از دولتی و غیر دولتی در دسترس شهروندان است. «اینترنت عمومی» بی سیم در رستوران ها، ایستگاه های مترو، سینما، تئاتر، مراکز تفریحی و ورزشی، سالن های انتظار، هتل ها و مراکز اقامتی، ایستگاه قطار، فرودگاه، پایانه های حمل و نقل کالا و مسافر و حتی در بوستان ها در دسترس مردم است. در نقشه های راهنمای شهرهای بزرگ ناحیه هایی که اینترنت عمومی برقرار است مشخص شده است، یعنی اینترنت جایگاهی یافته که در نقشه ها هم ردیف مراکز مختلف تفریحی و خدماتی برای آن نشانگر تعریف شده است.
اینترنت، شکل جدیدی از پیوند انسان امروز با پدیده های محیط را رقم زده است که با عنوان «اینترنت اشیا» (Internet of Things) IOT شناخته می شود. مفهوم اینترنت اشیا ناظر بر امکانی است که اینترنت برای کنترل و مدیریت اشیا در اختیار آدمی قرار می دهد. در این شرایط بسیاری از اشیا و وسایل محیط پیرامون انسان به شبکه اینترنت متصل می شوند و بوسیله اپلیکیشن‌های موجود در تلفن‌های هوشمند و تبلت، کنترل و مدیریت می شوند. به دیگر سخن «اینترنت اشیاء» فناوری مدرنی است که در آن برای هر موجودی (انسان، حیوان و یا اشیاء) قابلیت ارسال داده از طریق شبکه‌های ارتباطی، اعم از اینترنت یا اینترانت، فراهم می‌شود . اینترنت اشیا با شتاب فزاینده ای رو به رشد است به طوری که امسال حدود ۲۳ میلیارد دستگاه به اینترنت وصل است و تا سال ۲۰۲۰ تعداد دستگاه های متصل به اینترنت به ۵۰ میلیارد دستگاه می رسد.
جایگاه کنونی ایران در بهره گیری از اینترنت
وجه فنی (سرعت، قیمت، اینترنت عمومی)
بر اساس آخرین گزارش موسسه بین المللی آکامای(Akamai) که ماه گذشته منتشر شد، در زمینه سرعت اینترنت در میان ۱۹۲کشور جهان، ایران در رتبه ۱۶۲ قرارگرفته است، بدین ترتیب سرعت اینترنت ایران از سرعت اینترنت در عراق، افغانستان و عربستان هم کمتر است. در دولت قبل وضعیت سرعت اینترنت در اسفناک ترین وضع ممکن بود، به طوریکه طبق آمار همین موسسه، ایران در چهارماه نخست سال ۲۰۱۳ میلادی دارای کندترین اینترنت در دنیا بوده است.
متوسط سرعت اینترنت در ایران ۲ و در جهان ۱۷.۵ مگابیت بر ثانیه است، یعنی متوسط سرعت اینترنت در ایران ۱۲.۵درصد متوسط سرعت اینترنت در جهان است.
بر اساس آخرین گزارش بنیاد نوآوری و فن آوری اطلاعات (ITIF) از دید هزینه اینترنت به نسبت سرعت نیز ایران در رتبه ۱۷۱ قرار دارد، این گزارش بر اساس قیمت اینترنت ماهانه ۱مگابیت بر ثانیه تنظیم شده است که کره جنوبی با ۰.۸۸ دلار یعنی زیر ۱دلار در جایگاه نخست قرار دارد و ارزان ترین اینترنت را داراست و ایران با ۲۲۴ دلار در رتبه ۱۷۱ قرار گرفته است و در دسته گران ترین اینترنت های دنیا به شمار می رود. (تصویر)
از دید گستردگی و عمومیت استفاده از اینترنت اگرچه در سال های اخیر گام های خوبی برداشته شده است، اما هنوز «اینترنت عمومی» در ایران معنایی ندارد، به طوریکه اگر در یک مکان عمومی مثل یک سینمای لوکس یا یک رستوران، اینترنت رایگان به مشتریان عرضه می شود، یک اتفاق نادر و استثنایی به شمار می آید، چندان که اینترنت عمومی برای بازدیدکنندگان نمایشگاه قرآن کریمِ امسال، یک امتیاز ویژه و استثنایی به شمار آمد. در اماکن عمومی دولتی مثل ایستگاه های مترو، بوستان ها، اماکن ورزشی، تفریحی، سیاحتی و پایانه های حمل و نقل کالا و مسافر و… نیز هیچ خبری از اینترنت عمومی نیست.
مروری بر نوشته‌های مردم در صفحه منتسب به وزیر ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی گویای آن است که عدم دسترسی به خدمات مناسب اپراتورهای تلفن همراه، اینترنت حجمی و مباحث مربوط به آنتن‌دهی از عمده‌ترین خواسته‌های مردم به شمار می‌روند. دولت یازدهم گام های امیدوارکننده ای در راستای افزایش سرعت و کاهش قیمت و بهبود وضعیت آزادی بیان برداشته است.
کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، روز شنبه ۲۲خرداد ۹۵، با حضور وزیر ارتباطات، کاهش قیمت ۳۰ درصدی پهنای باند اینترنت را تصویب کرد و براین اساس مقرر شد قیمت اینترنت برای کاربران نهایی ۱۵ درصد کاهش یابد. این مصوبه از روز اول اَمرداد ماه۱۳۹۵ اجرایی شد. درباره اینترنت حجمی هم معاون سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ۳۰ تیر ۱۳۹۵ گفت: با توجه به اینکه در نورم جهانی نیز ارائه اینترنت حجمی مرسوم نیست، از این پس محاسبه اینترنت به صورت سرعت خواهد بود. البته ارائه اینترنت موبایل را همچنان به صورت حجمی و مطابق با استاندارد سایر کشورها محاسبه خواهیم کرد.
از دید دسترسی به اینترنت (پهن باند) شکاف‌هایی میان گروه‌های مختلف جوامع وجود دارد. یکی از این شکاف‌ها، فاصله‌ی میان ضریب نفوذ اینترنت در مناطق روستایی و شهری در کشورهای مختلف است. بر پایه یافته های طرح مرکز آمار ایران در سال ۹۲ با عنوان «استفاده خانوارهای ایرانی از فناوری اطلاعات و ارتباطات»، ضریب نفوذ اینترنت در مناطق شهری ایران تقریباً سه برابر مناطق روستایی است. در این زمینه هم دولت کنونی گام های خوبی برداشته است. طرح خدمات عمومی اجباری روستایی (USO) باهدف ارائه خدمات دسترسی به اینترنت پرسرعت در روستاهای سراسر کشور به کارفرمایی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تعریف‌شده است. دولت اجرای دو طرح بزرگ را در این زمینه برنامه ریزی کرده است در طرح نخست ۲۵ هزار و در مرحله دوم ۱۸ هزار روستا از اینترنت برخوردارمی شوند. تا پایان سال ۹۴ تعداد ۲۵ هزار روستا از شبکه اینترنت بهره مند شده اند. در آخرین مورد تا این لحظه بهره برداری از اینترنت پرسرعت یک هزار و ۶۲۵ روستای خراسان رضوی عصر پنجشنبه ۲۴ تیر صورت گرفت.
وجه اجتماعی و فرهنگی
آمارهای غیررسمی از ضریب نفوذ ۸۰ درصدی اینترنت در ایران حکایت دارد درحالی که متوسط استفاده از اینترنت در دنیا ۴۶ درصد است. بر پایه این آمارها ۴۰ میلیون گوشی هوشمند در ایران استفاده می شود.
مرتضی موسویان، رئیس مرکز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال وزارت فرهنگ این آمارها را روز شنبه ۲ امرداد ۱۳۹۵ اعلام کرد و افزود: ۵۳ درصد مردم ایران دست کم عضو یک شبکه اجتماعی هستند و ۷۲ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال در این شبکه های اجتماعی عضویت دارند. بررسی ها نشان می دهد که به صورت میانگین ایرانی ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه های اجتماعی حضور دارند و میانگین این حضور در دنیا ۱۶ ساعت در ماه است.
موسویان درباره محتوای مورد علاقه کاربران ایرانی گفت: «کاربران ایرانی به ترتیب از وبگاه های ارائه کننده خبر، تبلیغات، بازی و نرم افزار، شبکه های اجتماعی و محتوای آموزشی، استقبال می کنند.» این در حالی است که در گزارش سالانه خانه آزادی (فریدام هاوس) که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد از ایران پس از چین و سوریه به عنوان کشوری که بیشترین سانسور اینترنت را اجرا کرده، نام برده شده است. در این گزارش با اشاره به بهبود اندک وضعیت اینترنت در دولت یازدهم آمده که همچنان آزادی اجتماعی در استفاده از اینترنت با محدودیت همراه است.
سانسور اینترنت در ایران، گاه صورت طنز می یابد، به طوریکه چند روز پیش غزل پنجم حافظ در سایت گنجور فیلتر شد!
با این همه هنوز هم اینترنت راه گریزی از سانسور شدیدتر در حوزه های دیگر جامعه ایرانی است، یک جمله طنز در فضای مجازی این موضوع را به خوبی بیان می کند: « پرسش : سانسور چیست؟ پاسخ: قسمتی از یک فیلم یا مستند که بجای پخش در تلویزیون در اینترنت برای دانلود گذاشته می شود.»
اینترنت در ایران بخش مهم و فعال از جامعه مدنی به شمار می آید. واکنش کاربران به رویدادها و موقعیت های گوناگون از ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی تا واکنش های سیاسی تنها در اینترنت صورت جدی پیدا می کند. کمپین های حمایتی یا اعتراضی در فضای اینترنت شکل می گیرد. حضور چشمگیر مردم در مراسم خاکسپاری یک خواننده جوان، اعتراض به رفتار تحقیرآمیز یک مجری تلویزیون با یکی از شهروندان در یک مسابقه تلویزیونی، حساسیت جامعه نسبت به اشتباهات و تخلفات پزشکی در مرگ عباس کیارستمی، کمپین انتشار فیش های حقوقی مسؤولان، انتشار فیلم جنایتی در میدان کاج سعادت آباد و نمونه هایی از این دست همگی گویای نقش انحصاری اینترنت در جامعه مدنی ایران است.
این فضا هم مثل تمام حوزه های اجتماعی از ناهنجاری بی نصیب نیست. حمله کاربران ایرانی به صفحات افراد مشهور و شخصیت های مختلف در سراسر دنیا و ناسزا گویی به آنها یک نمونه از این دست ناهنجاری های فرهنگی کاربران ایرانی است. حمله به صفحه دیمیتری پایت در شبکه های اجتماعی فیس بوک و اینستاگرام نمونه اخیر از این ناهنجاری های مدنی است. (پایت بازیکن تیم ملی فوتبال فرانسه بود که باعث مصدومیت کریستیانو رونالدو ستاره تیم ملی پرتغال در بازی فینال جام ملت های اروپا ۲۰۱۶ شد.) یک گراف نشان می دهد این رفتار غیر اخلاقی چگونه در حوزه های موضوعی گوناگون شامل شخصیت های مختلف از سراسر دنیا شده است.
وابستگی افراطی آدم ها به اینترنت، پیوند ها و ارتباطات واقعی و ابوژکتیو را کم رنگ کرده است، دور شدن آدم ها از ارتباط رو در رو و اتمیزه شدن جامعه نیاز به روابط انسانی را تهدید می کند و باعث فشارهای روحی و روانی می شود. شتاب فزاینده توسعه اینترنت هم مثل سایر مظاهر تکنولوژی به شکاف نسل ها ژرفای بیشتری داده است. آسیب دیگر استفاده غیر هدفمند و افسارگسیخته، اعتیاد به اینترنت و اتلاف وقت است. به گفته دبیر شورای عالی فضای مجازی، بیش از ۶۰ درصد استفاده کاربران ایرانی از اینترنت برای سرگرمی بهره می گیرند. بنابراین در این حوزه نیز نیازمند فرهنگ سازی و تقویت الگوهای رفتار اخلاقی هستیم، تا از این ابزار نیرومند به شیوه ای بهینه در راستای رشد و تعالی جامعه مدنی بهره مند شویم.
برخی کشورها با این موضوع منطقی و هدفمند برخورد می کنند و اما برخی دیگر مثل چین با هر موضوعی پادگانی و نظامی برخورد می کنند در همین زمینه چین کمپ های ترک اعتیاد به اینترنت راه اندازی کرده است که با شیوه های میکانیکی و نظامی شهروندان را وادار به ترک اینترنت کند.
سوءاستفاده و فساد اخلاقی و اقتصادی از دیگر آسیب های فضای مجازی است که مختص فضای مجازی ایران نیست، اما وقتی این خطر کودکان را نیز تهدید می کند، توجه و اهتمام بیشتری می طلبد. صندوق کودکان ملل متحد اواسط خرداد امسال اعلام کرد از هر ۱۰ جوان ۱۸ ساله هشت نفر معتقدند که افراد جوان با خطر سوء‌استفاده‌های جنسی آنلاین روبرو هستند. در این طرح پژوهشی بیش از ۱۰ هزار جوان ۱۸ ساله از ۲۵ کشور شرکت کرده اند، یافته‌های به دست آمده در این نظرسنجی نگرش مهمی از افراد جوان و نوجوان ارائه می‌دهد. در سطح جهان از هر سه کاربر اینترنتی یک نفر کودک است.